Pay Kuponu, 1960’lı yılların sonlarında Günaydın gazetesi başta olmak üzere Hürriyet, Milliyet, Günaydın ve Tercüman gazetelerinin dağıttığı kuponlardı. Gazetenin kapak sayfasında, logonun iki yanındaki bu kuponları daha sonra kullanmak üzere kesip biriktirebiliyordunuz. Sarı-siyah renkli kuponları kesen okurlar, dilerlerse bu kuponları kendilerine verilen adrese postalayarak ülke genelindeki Pay çekilişlerine katılmaya hak kazanırlardı. Kestikleri kuponları adrese postaladıktan sonra kendilerine gönderilen kura numarasıyla birlikte katılabildikleri bu çekilişlerde daireden arabaya, bisikletten mobilyaya pek çok hediyeler dağıtılırdı. Dolayısıyla halkın pay kuponlarına ilgisi bir hayli büyüktü.
Halkın Pay Kuponlarına gösterdiği ilgi sayesinde kısa sürede pay kuponları neredeyse para yerine geçecek hale gelmişti. Gazete arşivlerine göz attığımızda da bunu açıkça görebiliyoruz. Örneğin, Geçmiş Gazete'nin paylaştığı 28 Kasım 1971 tarihli Günaydın gazetesinde verilen bir habere göre, Aydın’ın Germencik ilçesinde yaşayan bir bakkalın bozuk para bulmakta ve para üstü vermekte zorlandığı için müşterilerine Pay Kuponu vermeye başladığı, müşterilerin de hallerinden memnun oldukları anlatılıyor.
Pay Kuponuna öyle büyük bir ilgi gösteriliyordu ki, kupon dağıtan gazetelerin anlaşmalı olduğu mağazalardan, Pay Kuponları karşılığında alışveriş yapılabiliyordu. Daha sonra Pay Kuponlarıyla alışveriş yapmak yaygınlaştıkça, Günaydın gazetesi gibi ulusal gazetelerin dağıttığı kuponların para yerine geçtiği Pay mağazaları sayıca artmaya başladı. Pay mağazalarında temel gıda ürünlerinden tava, tencere gibi mutfak gereçlerine kadar pek çok ürün satışa sunuluyordu.
Ancak, Pay Kuponu mağazalarında en çok tercih edilen ürünler okul ve kırtasiye malzemeleriydi. O dönemde öğrenci olmuş pek çok insanın hatırlayacağı üzere, öğrenciler için Pay Kuponlarını biriktirip okul alışverişlerini yapmak çok heyecanlı bir şeydi. Abaküsten boya kalemine, okul çantasından deftere pek çok okul malzemesinin bulunduğu Pay Kuponu mağazalarının ürün katalogları dağıtılır, bu kataloglarda da en çok okul malzemesi çeşidinin zenginliği ile övünülürdü. O dönemdeki Pay Kuponu mağazalarının kataloglarından bir örnekte de görüldüğü gibi, “Kes-Biriktir-Götür Kuponları, Al Beğendiğin Malı!” sloganı, o dönemin Pay Kuponu mağazalarındaki alışveriş pratiğini özetliyor.
Zaman içinde 10 Pay Kuponu ya da 100 Pay Kuponu yerine geçen, alüminyum vb. farklı madenlerden ya da plastikten üretilmiş jetonlar da ortaya çıkmaya başladı. Bu jetonlar, gerçek bir para değerinde olmasa da Pay Kuponlarının pratikte gerçekten de para yerine geçtiğini ve toplumsal bir pratik haline geldiğini gösteriyor. Bu kuponların üzerinde bozkurt gibi simgeler ya da eski Türk büyüklerinin resimleri yer alıyordu. Üzerinde de “On Pay Kuponu Yerine Geçer” gibi ibarelerle jetonun değeri belirtiliyordu.
Pay kuponlarını kesmenin ve biriktirmenin, Pay çekilişlerine katılmanın ve Pay Kuponu mağazalarında alışveriş yapmanın toplumsal bir pratik haline geldiği, halk tarafından hızla ve yoğun bir şekilde benimsendiği ortada. Gazetelerde dağıtılan bir kâğıt parçasının zamanla para yerine geçmesi, kendine ait mağazalara yol açması, tüm ülkenin takip ettiği çekilişlerin organize edilmesi şimdi üzerine düşündüğümüzde garip gelse de o dönemi diğer dönemlerden ayıran toplumsal pratiklerin başında geliyor. Peki ama 1960’lı yılların sonundan 1970’li yıllara kadar dağıtılan ve kullanılan pay kuponları neden bu kadar popülerdi?
Bu popülerliği açıklayabilmek için öncelikle dönemin şartlarını incelemek gerek. 1960’lı yılların sonu, Türkiye’de bir şehirleşme ve modernleşme pratiğinin gözlemlendiği ve kapitalist tüketimin yaygınlaşmaya başladığı bir dönem. Bu dönemde her evde mutlaka olması gereken ürünler, her çocuğun mutlaka kullanması gereken okul malzemeleri gibi kavramların da yaygınlaştığını görüyoruz.
Sanatçı Mehmet Dere, 1960’ların sonu ve 1970’lerin başında Günaydın gazetesinin dağıttığı Pay Kuponları üzerine bir sergi düzenleyerek, dönemin Pay Kuponu furyasına toplumsal bir değerlendirme getirmiş. 2015 yılında İMÇ çarşısının meşhur sanat mekânı Proto5533’te yer alan “Payback” isimli sergide, Mehmet Dere’nin çalışmaları o dönemde dağıtılan Pay kuponlarının büyütülmüş halde sergilenmesinden oluşuyor. Sanatçı Mehmet Dere, sergi tanıtım metninde de dönemle ilgili gözlemlerini şu şekilde dile getirmiş: “Pay Kuponunun verildiği yıllar, kapitalist tüketimi teşvik eden yeni yapıların ulusal kalkınma planlarıyla kesiştiği bir döneme denk gelir. Bu bağlamda, kent hayatının gereksinimlerine atfen biriktirme ve modern ev aletleri alarak yeni tüketim alışkanlıkları edinme üzerinden modern bir yaşam tarzının gelişimini değerlendirir.”
Sergide de olduğu gibi, o dönemde dağıtılan Pay kuponlarına ve Pay Kuponu Mağazalarında satılan ürünlere şöyle bir baktığımızda, bu ürünlerin toplum belleğine nasıl kazındığını görebiliyoruz. Milyonlarca vatandaşın tüketim alışkanlıklarını kökünden değiştiren Pay Kuponları ile günümüzde bir hayli popüler olan indirim kuponu ile arasındaki benzerlikleri düşünmek de çok ilginç üstelik.
YORUMLAR - 2 değerlendirme